ทองย้อย แสงสินชัย#บาลีวันละคำ (3,714)
มุขสัตติ
“หอกคือปาก”
อ่านว่า มุก-ขะ-สัด-ติ
ประกอบด้วยคำว่า มุข + สัตติ
(๑) “มุข”
บาลีอ่านว่า มุ-ขะ รากศัพท์มาจาก -
(1) มุขฺ (ธาตุ = เปิด, ไป, เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย
: มุขฺ + อ = มุข แปลตามศัพท์ว่า (1) “อวัยวะอันเขาเปิดเผย” (2) “อวัยวะเป็นเครื่องเป็นไปแห่งประโยชน์สุข”
(2) มุ (ธาตุ = ผูก) + ข ปัจจัย
: มุ + ข = มุข แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะเป็นเครื่องผูก”
“มุข” (นปุงสกลิงค์) หมายถึงอวัยวะ 2 อย่าง คือ ปาก (the mouth) และ หน้า (the face) จะหมายถึงอะไรต้องสังเกตที่บริบท
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า -
“มุข, มุข- : (คำนาม) หน้า, ปาก; ทาง; หัวหน้า; ส่วนของตึกหรือเรือนที่ยื่นออกมาจากส่วนใหญ่ มักอยู่ด้านหน้า. (ป., ส.).”
ในที่นี้ “มุข” หมายถึง ปาก (the mouth)
(๒) “สัตติ”
เขียนแบบบาลีเป็น “สตฺติ” (มีจุดใต้ ตฺ ตัวหน้า) อ่านว่า สัด-ติ รากศัพท์มาจาก -
(1) สกฺ (ธาตุ = สามารถ) + ติ ปัจจัย, แปลง กฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ (นัยหนึ่งว่า ลบ กฺ ซ้อน ตฺ)
: สกฺ + ติ = สกฺติ > สตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่สามารถ” หมายถึง ความสามารถ, กำลัง, อำนาจ (ability, power)
(2) สสฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + ติ ปัจจัย, แปลง สฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ
: สสฺ + ติ = สสฺติ > สตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เบียดเบียน” หมายถึง หอก, หลาว; มีด, กริช, ดาบ (a spear, javelin; knife, dagger, sword)
บาลี “สตฺติ” สันสกฤตเป็น “ศกฺติ”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า -
(สะกดตามต้นฉบับ)
“ศกฺติ : (คำนาม) ‘ศักติ,’ กำลัง, แรง, ความกล้า; หอกหรือศรเหล็ก; เตชัส (หรือเดช) ของเทพดา, อันโรปยติเปนชายาของเธอ; นัยหรือความหมายของศัพท์; power, strength, prowess; an iron spear or dart; the energy of a deity, personified as his wife; signification or meaning of words.”
ในที่นี้ใช้ตามแบบบาลีเป็น “สัตติ” หมายถึง หอก, หลาว; มีด, กริช, ดาบ (a spear, javelin; knife, dagger, sword)
คำว่า “สัตติ” ยังไม่ได้เก็บไว้พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554
มุข + สตฺติ = มุขสตฺติ (มุ-ขะ-สัด-ติ) แปลว่า “หอกคือปาก” หมายถึง คำที่ทิ่มแทง, ปากกล้า (piercing words)
เช่นในประโยคว่า -
..............
มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตาติ คุณานํ ฉินฺทนฏฺเฐน ทุพฺภาสิตา วาจา มุขสตฺติโยติ วุจฺจนฺติ ตาหิ วิตุทนฺตา วิชฺฌนฺตา ฯ
คำว่า มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา (ทิ่มแทงกันด้วยหอกคือปาก) หมายความว่า วาจาชั่วหยาบท่านเรียกว่า “หอกคือปาก” โดยความหมายว่าตัดคุณความดีของกัน คือทิ่มแทงกันด้วยหอกคือปากนั้น
ที่มา: มโนรถปูรณี ภาค 2 หน้า 74
..............
ตาหิ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิชฺฌนฺตา วิหรนฺติ ฯ
อยู่ด้วยกันก็ใช้ปากถากถากทิ่มแทงกัน
ที่มา: ปรมัตถทีปนี อุทานวัณณนา หน้า 516
..............
ข้อสังเกต :
คำว่า “มุข” กับคำว่า “สตฺติ” เป็นคำที่มีความหมาย 2 นัยทั้ง 2 คำ คือ -
“มุข” แปลว่า หน้า (the face) ก็ได้ แปลว่า ปาก (the mouth) ก็ได้
“สตฺติ” แปลว่า ความสามารถ (ability) ก็ได้ แปลว่า หอก (a spear) ก็ได้
..............
บาลี “มุขสตฺติ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “มุขสัตติ” (มุก-ขะ-สัด-ติ) แปลว่า “หอกคือปาก” คือเปรียบปากว่าเหมือนหอก ในความหมายที่ว่า ใช้ถ้อยคำวาจาทิ่มแทงกัน พูดให้อีกฝ่ายหนึ่งเจ็บใจ เหมือนคนใช้หอกทิ่มแทงกันฉะนั้น
คำว่า “มุขสัตติ” ยังไม่มีในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ในภาษาไทยก็ยังไม่ได้ยินว่ามีใครใช้พูดกัน
จึงขอฝากไว้ในวงวรรณอีกคำหนึ่ง
ดูเพิ่มเติม: “มุขศักดิ์” บาลีวันละคำ (3,059) 27-10-63
..............
ดูก่อนภราดา!
: ปัญหาที่เกิดจากปาก
: แก้ยากกว่าปัญหาที่เกิดจากหอก
แสดงความคิดเห็น
ข้อมูลความคิดเห็นของท่าน จะถูกตรวจสอบก่อนทุกครั้ง ฯ