แม่พิมพ์ ไม่ใช่ พ่อพิมพ์ “แม่” ไม่ใช่คำบอกเพศไปเสียทั้งหมด

ทองย้อย แสงสินชัย

#บาลีวันละคำ (4,303)

แม่พิมพ์ ไม่ใช่ พ่อพิมพ์

“แม่” ไม่ใช่คำบอกเพศไปเสียทั้งหมด

คำว่า “แม่พิมพ์” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ดังนี้ -

“แม่พิมพ์ : (คำนาม) สิ่งที่เป็นต้นแบบ เช่น แม่พิมพ์ตัวหนังสือ, โดยปริยายหมายถึงครูอาจารย์ซึ่งถือว่าเป็นแบบอย่างความประพฤติของศิษย์.”

คำว่า “โดยปริยายหมายถึงครูอาจารย์” ทำให้เรานิยมเรียกครูอาจารย์ว่า “แม่พิมพ์”

อยู่มาวันหนึ่ง มีคนคิดขึ้นมาว่า ครูอาจารย์ผู้หญิง เรียกว่า “แม่พิมพ์” เป็นการถูกต้องแล้ว แต่ครูอาจารย์ผู้ชายเรียกว่า “แม่พิมพ์” น่าจะไม่ถูก ควรเรียกว่า “พ่อพิมพ์” จึงจะถูก เพราะเป็นผู้ชาย 

คิดดังนั้นแล้ว จึงเรียกครูอาจารย์ผู้หญิงว่า “แม่พิมพ์” และเรียกครูอาจารย์ผู้ชายว่า “พ่อพิมพ์” ตั้งแต่นั้นมา 

เข้าใจว่าทุกวันนี้ก็น่าจะยังมีคนเรียกแยกเพศเช่นนี้กันอยู่ทั่วไป

โปรดทราบทั่วกันว่า คำว่า “พ่อพิมพ์” เป็นคำวิปลาส เกิดจากการไม่เข้าใจภาษาไทย

คำว่า “แม่” ในคำว่า “แม่พิมพ์” นี้ ไม่ใช่คำแสดงเพศ เปิดพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ก็จะได้ความรู้ 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายคำว่า “แม่” ไว้ดังนี้ -

(1) หญิงผู้ให้กำเนิดหรือเลี้ยงดูลูก, คำที่ลูกเรียกหญิงผู้ให้กำเนิดหรือเลี้ยงดูตน.

(2) คำที่ผู้ใหญ่เรียกผู้หญิงที่มีอายุน้อยกว่าด้วยความสนิทสนมหรือรักใคร่เป็นต้น ว่า แม่นั่น แม่นี่.

(3) คำใช้นำหน้านามเพศหญิง แปลว่า ผู้เป็นหัวหน้า เช่น แม่บ้าน.

(4) ผู้หญิงที่กระทำกิจการหรืองานอย่างใดอย่างหนึ่ง เช่น ค้าขาย เรียกว่า แม่ค้า ทำครัว เรียกว่า แม่ครัว.

(5) เรียกสัตว์ตัวเมียที่มีลูก เช่น แม่ม้า แม่วัว.

(6) เรียกคนผู้เป็นหัวหน้าหรือเป็นนายโดยไม่จำกัดว่าเป็นชายหรือหญิง เช่น แม่ทัพ แม่กอง.

(7) คำยกย่องเทวดาผู้หญิงบางพวก เช่น แม่คงคา แม่ธรณี แม่โพสพ, บางทีก็ใช้ว่า เจ้าแม่ เช่น เจ้าแม่กาลี.

(8 ) เรียกสิ่งที่เป็นประธานของสิ่งต่าง ๆ ในพวกเดียวกัน เช่น แม่กระได แม่แคร่ แม่แบบ.

(9) เรียกชิ้นใหญ่กว่าในจำพวกสิ่งที่สำหรับกัน เช่น แม่กุญแจ คู่กับ ลูกกุญแจ.

(10) แม่นํ้า เช่น แม่ปิง แม่วัง.

(11) คำหรือพยางค์ที่มีแต่สระ ไม่มีตัวสะกด เรียกว่า แม่ ก กา หรือมาตรา ก กา, คำหรือพยางค์ที่มีตัว ก ข ค ฆ สะกด เรียกว่า แม่กกหรือมาตรากก, คำหรือพยางค์ที่มีตัว ง สะกด เรียกว่า แม่กงหรือมาตรากง, คำหรือพยางค์ที่มีตัว จ ฉ ช ซ ฌ ฎ ฏ ฐ ฑ ฒ ด ต ถ ท ธ ศ ษ ส สะกด เรียกว่า แม่กดหรือมาตรากด, คำหรือพยางค์ที่มีตัว ญ ณ น ร ล ฬ สะกด เรียกว่า แม่กนหรือมาตรากน, คำหรือพยางค์ที่มีตัว บ ป พ ฟ ภ สะกด เรียกว่า แม่กบหรือมาตรากบ, คำหรือพยางค์ที่มีตัว ม สะกด เรียกว่า แม่กมหรือมาตรากม, คำหรือพยางค์ที่มีตัว ย สะกด เรียกว่า แม่เกยหรือมาตราเกย แต่ในมูลบทบรรพกิจมี ย ว อ สะกด, คำหรือพยางค์ที่มีตัว ว สะกด เรียกว่า แม่เกอวหรือมาตราเกอว.

..............

จะเห็นได้ว่า “แม่” มีความหมายหลายอย่าง แต่ในคำว่า “แม่พิมพ์” นี้ “แม่” ใช้ในความหมายตามนัยแห่งข้อ (6) เรียกคนผู้เป็นหัวหน้าหรือเป็นนายโดยไม่จำกัดว่าเป็นชายหรือหญิง เช่น แม่ทัพ แม่กอง และข้อ (8 ) เรียกสิ่งที่เป็นประธานของสิ่งต่าง ๆ ในพวกเดียวกัน เช่น แม่กระได แม่แคร่ แม่แบบ 

“แม่” ในคำว่า “แม่พิมพ์” ไม่ใช่คำแสดงความเป็นเพศหญิงดังที่บางคน (หลายคน) เข้าใจ

การเรียกครูผู้ชายว่า “พ่อพิมพ์” เป็นสิ่งบอกเหตุว่า คนสมัยนี้เข้าใจคำว่า “แม่” ในแง่เดียวเท่านั้น คือ แม่-คือเพศหญิง

คงไม่น่าแปลกใจถ้าในอนาคตจะมีคนบ้าจี้เปลี่ยนคำว่า “แม่ทัพ” เป็น “พ่อทัพ” และ “แม่กองบาลีสนามหลวง” เปลี่ยนเป็น  “พ่อกองบาลีสนามหลวง” หรือไม่ก็ “พระกองบาลีสนามหลวง”

..............

หาความรู้คำว่า “พิมพ์” 

“พิมพ์” บาลีเป็น “พิมฺพ” อ่านว่า พิม-พะ รากศัพท์มาจาก -

(1) มนฺ (ธาตุ = รู้) + ว ปัจจัย, แปลง ม ที่ ม-(นฺ) เป็น พ, อะ ที่ ม-(นฺ) เป็น อิ, น ที่ (ม)-นฺ เป็น ม, ว ปัจจัยเป็น พ 

: มนฺ + ว = มนฺว > พนฺว > พินฺว > พิมฺว > พิมฺพ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเหตุให้รู้จัก” คือเมื่อเห็นสิ่งนี้ก็ทำให้รู้ได้ว่าเป็นสิ่งนั้น

(2) วมุ (ธาตุ = สำรอก, อาเจียน, ลอกออก) + พ ปัจจัย, แปลง ว ที่ ว-(มุ) เป็น พ, อะ ที่ ว-(มุ) เป็น อิ, ลบสระที่สุดธาตุ (วมุ > วมฺ)

: วมุ > วมฺ + พ = วมฺพ > พมฺพ > พิมฺพ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันเขาลอกแบบมา” 

“พิมฺพ” หมายถึง รูปร่าง, แบบ, ทรวดทรง, รูปเปรียบ 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “พิมฺพ” ว่า -

(1) shape, image (ทรวดทรง, รูปเปรียบ)

(2) the red fruit of Momordica monadelpha, a species of Amaranth (ผลไม้ชนิดหนึ่ง มีสีแดง, ลูกตำลึง)

“พิมฺพ” เดิมเป็นคำเรียก “รูปหุ่นที่ตกแต่งไว้” ธรรมดา “หุ่น” จะทำให้สวยงามขนาดไหนก็ย่อมได้ “พิมฺพ” จึงมีความหมายโดยนัยว่า “ร่างที่สวยงาม” และเป็นคำใช้เรียกสตรีที่มีรูปร่างงาม (ชื่อ “พิมพิลาไลย” น่าจะมีนัยเช่นนี้)

ไทยเอาคำว่า “พิมฺพ” มาใช้ว่า “พิมพ์” อ่านว่า พิม พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า -

“พิมพ์ : (คำนาม) รูป, รูปร่าง, แบบ, เช่น หยอดวุ้นลงในพิมพ์ หน้าตาเป็นพิมพ์เดียวกัน. (คำกริยา) ถ่ายแบบ, ใช้เครื่องจักรกดตัวหนังสือหรือภาพเป็นต้นให้ติดบนวัตถุ เช่นแผ่นกระดาษ ผ้า, เช่น พิมพ์ผ้า พิมพ์ขนมเป็นรูปต่าง ๆ. (ป., ส.).”

คำฝรั่งที่เราพูดกันว่า print บาลีใช้ว่า “มุทฺทาเปติ = ถอดแบบ” และ publish บาลีว่า “ปกาเสติ = ประกาศให้ทราบ” ไม่ได้ใช้คำว่า “พิมฺพ” เหมือนในภาษาไทย

..............

ดูก่อนภราดา!

: ขยันเปิดพจนานุกรมกันสักนิด

: ภาษาวิปริตก็จะลดน้อยลง

[full-post]